نماد وفا و عشق ابدی

تاج محل بنایی مُجَلَّل و رمز عشق ابدیست که سه قرن و نیم از عمر آن می گذرد. اخلاص به عشقی رومانتیک، از دوران بسیار دور همچون: لیلی و مجنون، رومئو و ژولیت و یا بخت النصر که باغ های معلق بابل، یکی از عجایب هفتگانه را به نشان وفاداری برای همسرش ساخت، تاج محل نیز یکی از عجایب هفتگانه جدید جهانست، تاج محل آرامگاه ارجمند بانو بیگم ملقب به ممتازمحل همسر محبوب شاه جهان پنجمین پادشاه گورکانی یا مغولی هند بود. این بنا به دستور شاه جهان برای نشان دادن عمق علاقه و عشق خود به ممتاز محل ساخته شده است. داستان بنای این مجموعه عمارات مجلل که در وسط آن گنبد تاج محل چون نگینی می درخشد، بر ارزش تاریخی این شاهکار هنری افزوده است. تاج محل، در واقع، باشکوه ترین هدیه یک شاه به همسر از دست رفته اش است و پایه های آن بر عشق وافر شاه جهان گورکانی به ممتاز محل ایرانی تبار راسخ است. شاید اگر در سال 1607 میلادی شاهزاده خرم، که بعداً با نام شاه جهان شناخته شد، ارجمند بانو بیگم را، که بعداً به ممتازمحل ملقب شد، نمی دید، امروز از تاج محل خبری نبود.

ارجمند بانو دختر یکی از اشراف ایرانی با نام عبدالحسن آصف خان و متولد شهر آگرای هند بود. خواهر آصف خان یا عمه ارجمند بانو، نور جهان همسر محبوب و پرنفوذ جهانگیر شاه، پدر شاهزاده خرم بود. نور جهان همراه برادرش آصف خان در سیاست و دولتداری نقش بارزی داشت.شاهزاده خرم که در آتش عشق ارجمند بانو می سوخت، بنا به ضوابط سلطنتی با دو زن دیگر ازدواج کرد که اولی از بستگان دربار صفوی ایران بود. خرم پس از پنج سال انتظار به وصلت ارجمند بانو رسید.

او پس از مراسم عروسی گفت که عروس تازه از سایر زنان دربار برتر و ممتازمحل است. ازآن به بعد ارجمند بانو با همین نام و پسوند بیگم خطاب می شد. به نوشته یک تاریخ نگار دربار گورکانی هند که با نام قزوینی از او یاد می شود، پیوند شاهزاده با دو همسر دیگرش تنها حکم زناشویی معمولی را داشت و خرم هیچ زن دیگری را شایسته آن محبت و شیفتگی که نثار ممتاز محل می کرد، نمی دانست. سال 1628 شاهزاده خرم بر تخت طاووس هند نشست و به شاه جهان ملقب شد. ممتاز محل نمی خواست به مانند عمه قدرتمندش در امور اداری و سیاسی دستی داشته باشد. در عوض فهرست نام های زنان بیوه و بچه ها یتیم را ترتیب می داد و از شوهرش می خواست که به نیازهای آنها رسیدگی کند و برای خانواده های بینوا نفقه مشخص می کرد. او نیز مانند شاه جهان به هنر معماری علاقه داشت و در ساماندهی یک باغ کرانه رود یامونا در شهر آگرا، جایی که خاتمه محل آخرت او شد، نقش داشت.

درگذشت ممتاز محل و وصیت او

شاه جهان و ممتازمحل در سال 1612 ازدواج کردند و 18 سال با یکدیگر زندگی کردند و ثمره این ازدواج 14 فرزند بود که هفت تن زنده ماندند و بزرگ شدند. ممتاز محل همسر دوم شاه جهان بود که در 17 جون 1631 میلادی در هنگام تولد چهاردهمین فرزندش جان باخت.در یکی از حمله های جنگی، شاه جهان ممتاز محل را که بسیار دوست میداشت همراه برده بود. او باردار و در ماه های آخر بارداری بود. این نوزاد چهاردهمین فرزندی بود که ممتازمحل به جهان آورد و دختر بود که نامش را گوهره بیگم گذاشتند. اما ممتازمحل در اثر وضع حمل جان باخت. هنگام درگذشت ممتاز محل 39 سال بیش نداشت او از شوهرش درخواست کرد که پس از وی زنی نگیرد و برای او آرامگاهی بسازد که بدان نام وی جاوید بماند.

مرگ ناگهانی ممتاز محل پادشاه را دچار غم و اندوه ساخت. شاه داغدیده پس از تفکر و تدبر بنا به وصیت او تصمیم گرفت بنائی بر مزار محبوبش بسازد تا شاهدی بر عشقش باشد، از اینرو طراحان، مهندسان و استادکاران را از گوشه و کنار جهان گرد آورد تا آرامگاهی را بسازند که آخرین دستاورد معماری گورکانی شود.

به نوشته تاریخ نگاران، شاه جهان در پی درگذشت محبوب ترین همراه زندگی اش خلعت شاهانه اش را به عبای سفید عوض کرد و یک سال سوگوار بود. شاهی که قبلا برای توسعه دامنه سلطنتش خون فراوانی ریخته بود، گوشه نشین شد و برای مدتی دخترش جهان آرا به امور دولتداری پرداخت. روایت حاکی است ک موهای سیاه شاه جهان طی یکی دو ماه سوگواری سفید شد.

شاه جهان پس از آنکه از چنگ رخوت رها شد، در اجرای وصیت ممتاز محل بهترین معماران و خوشنویسان را از سراسر هند و بیرون از آن فرا خواند تا بنای یادبود محبوب ازدست رفته اش را در شهر آگرا، پایتخت امپراتوری گورکانی، بسازند.

تاریخ نگاران آن دوران، از این بنای یادبود با نام روضه ممتاز محل یاد نموده اند و برخی بر این نظراند که تاج محل مخفف ممتاز محل است. پیتر ماندی، جهانگرد اروپایی سده 17 میلادی نیز در نوشته هایش از تاجِ محل، ملکه دربار گورکانی نام می برد. خود شاه جهان هم که سال ها بعد، به دست پسرش اورنگ زیب باخت و مدتی در زندان قلعه سرخ یا لال قلعه به سر برد، پس از درگذشت کنار ممتاز محل زیر گنبد تاج محل به خاک سپرده شده است.

معماری باغ و ساختمان تاج محل

شاه جهان جایگاهی را در کنار رود جمنا برای این بنای بزرگ برگزید. تاج محل آرامگاهی است با 58 متر بلندی، 56 متر پهنا که در نزدیکی اگرا در ایالت اوتار پرادش هندوستان بر روی یک تخته عظیم 100 متر × 100 متر مرمرین ساخته شده است. این بنای بزرگ، در یک باغ پهناور 18 هکتاری قرار گرفته است، که در مرکز این یک باغ نهر آب طولانی وجود دارد که به شیوه چهارباغ های ایرانی ساخته شده است.

شاه جهان قصد داشت برای خود نیز آرامگاهی در کران دیگر رود جمنا و برابر آن بسازد و این دو بنا را با پلی به یکدیگر متصل سازد به نشانه آنکه پیوند او و همسرش از جریان زمان هم در می گذرد. قرار بود که بر خلاف نمای تاج محل که از مرمر سفید است، آرامگاه شاه از مرمر سیاه باشد. اما سرنوشت بر این شد که آرامگاه دوم هرگز برپا نشود و شاه در کنار همسرش آرام گیرد.

تاج محل از سال 1983 جزو میراث جهانی یونسکو درآمده و در نظر سنجی بزرگ جهانی در سال 2007 میلادی که در 8 ژوئیه همان سال نتیجه آن اعلام شد این بنا در شمار یکی از عجایب هفتگانه جهان در دوران حاضر شناخته شد.در دو طرف بنای اصلی دو بنای کوچکتر و قرینه به چشم می خورد که در سمت غرب یک مسجد سه گنبدی وجود دارد که از ماسه سنگ (قهوه ای مایل به قرمز(ساخته شده و در شرق بنایی است که زمانی به مثابه مهمان سرا به کار می رفته است. گیوین هامبلی، نویسنده کتاب شهرهای هندوستان گورکانی، می نویسد که ریشه های ایرانی تاج محل، نخستین و پایدارترین برداشتی خواهد بود که یک دانش پژوه رشته معماری اسلامی با دیدن این بنای یادبود حاصل می نماید. به نظر او، تاج محل یک نمونه از معماری صفوی است و در واقع، نمایانگر حد اعلای نبوغ ایرانی در هنر معماری در خاک هند است. هامبلی با استناد به سخنان هرمان گوتز، کارشناس تاریخ هنر، می افزاید: تاج محل از بهترین نمونه های معماری است که با ذوق و سلیقه صفوی اجرا شده است ... در تاج محل موارد معدود انحراف از ارتدکسی هنری صفوی را می توان مشاهده کرد که شامل چتری های راجپوتِ پیرامون گنبد و تفاوت هایی در تناسب میان گنبد و پایه آن می شود. گلدسته ها هم که احتمالا با الهام از آرامگاه محمود خلجی در ماندو ساخته شده اند، اندکی متفاوت اند. از غرایب روزگار است که که یکی از عجایب جهان که کمترین ارتباط را با هنر گورکانی (مغولی) دارد، به نمونه کلاسیک و نماد تمدن گورکانی تبدیل شده است.

معمار و طراح تاج محل

در متون تاریخی به نام معمار این مجموعه اشاره نشده است اما در برخی از متن های متأخر، به شخصی به نام استاد احمد لاهوری اشاره شده است.بنا به یک دستنویس بازمانده از سده 17 میلادی، سرمعمار تاج محل و لال قلعه یا قلعه سرخ در دهلی همین استاد احمد لاهوری بوده است.علاوه بر این، در برخی از متون از شخصی به نام استاد عیسی نام برده شده که برخی او را اهل شیراز و عده ای وی را اهل استانبول دانسته اند. برخی از پژوهشگران نیز به یک نسخه خطی اشاره نموده اند که در آن به استاد عیسی شیرازی نقشه نویس و امانت خان شیرازی طغرانویس اشاره شده است.جدای افراد نامبرده از فردی به نام جرونیمو ورونئو اهل ونیز هم نامبرده شده است. عبدالحق شیرازی که سال 1609 از شیراز به هند مهاجرت کرد و به خاطر استعداد فوق العاده اش در هنر خوش نویسی از سوی شاه جهان به امانت خان ملقب شد. به احتمال قریب به یقین، تمام خطاطی های روی در و دیوارهای تاج محل به امانت خان واگذار شده بود، چون تنها نام اوست که به شکل امانت خان الشیرازی زیر یکی از خطاطی ها در ایوان جنوبی تاج محل حک شده است. امضای او حاکی از مقام بلند امانت خان در دربار گورکانیان نیز هست. در بنای تاج محل آنچه کاملا مسلم است این است که خط ثلث کتیبه های تاج محل که به رنگ مشکی بر زمینه مرمر سفید نشسته اثر امانت خان شیرازی است.

وجود یک معمار لاهوری در طراحی تاج محل به معنی فقدان یک یا چند معمار ایرانی نیست. زیرا می توان گفت که طراحی و ساخت این مجموعه عظیم و با شکوه، تنها توسط یک معمار صورت نپذیرفته است و به احتمال زیاد چند نفر معمار و عده کثیری هنرمند در این کار مشارکت داشته اند. به گفته تاریخدان آمریکایی میلو بیچ، در این مورد می توان تنها برآورد کرد که معمار اصلی تاج محل چه کسی بوده، اما این نکته روشن است که خود شاه جهان به هنر معماری علاقه داشت ولابد در طراحی تاج محل نیز دستکم نقش یک رایزن را داشته است. گفته می شود برای ساخت این بنا بیست هزار کارگر، استادکار، معمار، سنگ تراش، نقاش، فلزکار و جواهرتراش به مدت بیست و دو سال کار نموده اند.

منبع

bestcanadatours.com: مجری سفرهای کانادا و آمریکا | مجری مستقیم کانادا و آمریکا، کارگزار سفر به کانادا و آمریکا